Идээ ундааны соёл 18
Цагаан идээний соёл
Тараг бүрэхэд хөрөнгө хамгаас чухаг. Хөрөнгө гэдэг нь шинэ таргийг цэвэр сайхан бөс уутанд шүүгээд шар сүүг нь гадагшлуулж, улмаар хатааж хадгалдаг. Хөрөнгийн тухай нэгэн хошин хууч ярианд тараг бүрж мэддэггүй нэг газрынхан хөрөнгө олж авахын тулд нэг их бавгар сахалтай ноёноо явуулаад, тарагтай газрын айлд очуулж, тараг идэхдээ аягаа долоох нэрийдлээр сахалдаа бараг нэг жижиг тагш тараг наалдуулж аваад ирснийг явуулсан улс нь шувтарч угааж аваад хөрөнгө болгон бүрсэн гэдэг билээ. Дөрвөдчүүдийн дунд дэлгэрсэн өөр нэгэн домог ёсоор “их эрт урьд цагт юм гэнэ. Халх нутагт нэгэн урт цагаан сахалтай өвгөн байж гэнэ. Тэр өвгөн Дөрвөдөд элгэн тараг гэж нэг тийм зөөлөн сайхан амттай цагаан зүйл байдаг гэнэ гэж сонсоод түүнийг амталж үзэхээр тэр нутагт очиж, нэгэн айлд бууж гэнэ. Тэр айлын эзэгтэй өвгөнд элгэн тараг аягалж өгчээ. Өвгөн ч тараг ууж, сайхан амттайг нь магтаж, аягаа долоохдоо сахалд нь тарагнаас жаахан наалдан үлдэж гэнэ. Түүнийг нутагтаа авчирч тараг бүрэх хөрөнгө болгожээ. Энэ цагаас хойш Халхад тараг бүрдэг болж, Дөрвөдөд тараг бүрэхээ больжээ. Яагаад гэвэл, цагаан сахалт өвгөн таргийн хөрөнгийг сахалдаа наагаад явчихсан учраас тараг нь бүрэлдэхээ больсон юм гэнэ”. “Тараг нь исэлддэггүй Цорос, тар нь нийлдэггүй Цорос” гэсэн үг ч байдаг. Мөн “тараг нь бүрэлддэггүй дөрвөд, тар нь ивэлдэггүй дөрвөд” ч гэдэг байна. Энэ нь хэдүйвээр хошин хууч яриа ч гэсэн эрт цагийн “технологийн хулгай” гэмээр хэрэг явдал болжээ.
Идээ ундааны соёл 19
Цагаан идээний соёл
“Эдийн дээж ариун цагаан хадаг, идээний дээж элгэн цагаан тараг” гэсэн нэгэн цэцэн хэллэг энэ идээний эрхэмлэг хүндлэлийг илтгэнэ. Элгэн тарагны дээжийг бурхан шүтээндээ өргөдөг нь эрт цагт Бурхан багш (Будда) хаан эцэг Ариун Идээт хааны ордныг орхиж, гэрээс гараад, Ниранжана мөрний хөвөөнд хатуужил эдэлж зургаан жил болоод хатсан борви, борц шиг болсон цагт тариачны охин Лэгжиймаа мянган улаан үнээний сүүг бүрж охилсон элгэн тараг өгч, лагшинг нь шимжүүлэн тэнхрүүлэн босгосон түүхтэй учраас түүнийг дурсан бэлгэдэж, бурхан шүтээндээ өргөдөг ажээ. Үүнтэй ижил төстэй цагаан сарын үүслийн тухай домог буй.
Идээ ундааны соёл 20
Цагаан идээний соёл
Цагаан сарын шинийн нэгний эрхэм утга бэлгэдэл болох цагаан идээний бэлгэдлийн тухай нэгэн домог байдгийг сийрүүлбэл:
“Эрт дээр цагт нэгэн нутагт нэг хар /улаан/ үнээтэй ядуу хүүхэн байдаг байжээ. Тэндхийн гацаанд ганц ламтай нэгэн сүм байв. Ядуу хүүхэн ганц хар үнээнийхээ сүүгээр өдрийн өл залгадаг гэнэ. Урагдан салбарсан ногоон дээлнээс өөр өмсөж зүүх хувцасгүй учир нутгийнхан нь тэр хүүхнийг “Ногоон дээлт” гэдэг байв. Хар үнээнийх нь сүү өтгөн арвин болохлоор тэр хавийн айл бүрд хүрдэг боловч ганц ламынд хүрдэггүй байжээ. Ганц лам ч сүү авдаггүй, ядуу хүүхэн ч өөрийн хувь заяанд гомдож, лам хүнд өглөг өгч буян хийх хувьгүй хүн гэж биеэ зүхдэг байжээ. Нэгэн өдөр тэр ганц лам нутгийнхаа ойролцоох хадат ууланд нямба дияан хийхээр явж олон сар агуйд ном бясалган хүн амьтны бараа харалгүй удаан гэгч алга болоход гацааныхан гайхаж ламын байдаг агуйд очиж үзвэл өвчин зовлонд нэрвэгдсэн, хувцас хунар нь урагдаж, өвдөг тохой нь ил гарч үхлүүт болчихсон байж байв. Улс амьтан ламыг асарч овоо нааштай болгожээ. Ногоон дээлтэй хүүхэн ч ламд өглөг өгье гэж шийдэн, үнээгээ сааж, сүүгээр нь тараг бүрж, сүүтэй тутарга, үзэм шар тостой будаа хийцлээд агуйд очив. Гэтэл хөөрхий лам ядуу хүүхний барааг харах төдий болоод таалал төгсчээ. Хүүхэн гашуудан гансравч, лам ямар босох биш гэж бодон, уйлж уймралгүй гараад явж байснаа “нэгэнт л би энэ идээг ламд өглөг болгон бэлдснээс хойш орхиод явъя гэж бодоод буцаж агуйд нь очиж ламыг босгон завилуулж суулгаад идээ будаагаараа бүхүй биеийг нь битүү шавж, зай завсаргүй бүрхчихээд яваад өгөв. Ламын таалал төгссөнийг улс амьтан мэдээд хөдөөлүүлэх санаатай очтол лам хэдүйн амь ороод босоод ирэхлээр бүгдээрээ айж сочин бөөн шуугиан болов. Лам болсон учир явдлыг нэгд нэгэнгүй тоочин ярихад хүн амьтан нөгөөх ногоон дээлтэй хүүхнийг чөтгөр шулмас нь юм байх гэж боджээ. Харин тэр ядуу хүүхэн чөтгөр шулмас биш Балданлхам бурхан байсан учрыг лам айлджээ. Маргааш өглөө нь эртлэн лам хүүхэн хоёр дахин уулзаж золгосноор үдэш нь битүүрч маргааш нь золгож, шөнөжин Лхам хурдаг болсон юм гэдэг. Лхам бурхан энгийн олны нүдэнд ядуу дорой ядарч зүдэрсэн боловч сайхан сэтгэлтэй, тусч хүүхэн болж харагджээ. Харин ламын нүдэнд болохоор ногоон дээлтэй, догшин дүртэй Цог төгөлдөр охин тэнгэр болж харагдсан юм байж. Цагаан сараар айл өрхөд амар жаргалыг, хүн бүрд нэгэн насыг авчирдаг хонгор шар луус хөлгөлөсөн, хурын үүл мэт хөх өнгөт Лхам бурханыг өвлийн Лхам /Гүнжинлхамо/ гэдэг [Дулам С. Цагаан сарын бэлгэдэл. УБ.8 1992, 49-51].
С. Дулам – хэл шинжлэлийн ухааны доктор, профессор.